BWV 1007a

Gemeinsam mit Gerhard Eckel entwickelte ich 1986 das Computerprogramm AFFE, das die Zeichenfolge eines Textes als Matrix von Übergangswahrscheinlichkeiten (nach Andrej Markov) analysiert. Aufgrund dieser statistischen Beschreibung können neue Varianten des Ausgangsmaterials gewonnen werden, die je nach Wahl der Zeichentiefe mehr oder weniger stark vom Original abweichen.

Zunächst experimentierten wir mit literarischen Texten und generierten groteske, surrealistisch anmutende Gedichte. Dann kam mir die Idee, dieses Verfahren an Kompositionen zu erproben. Wie nahmen uns Johann Sebastian Bachs Suite für Violoncello in G-Dur (BWV 1007) vor, eine im Wesentlichen einstimmige Melodie in zumeist durchgehender Sechzehntelbewegung, die zunächst als Zeichenfolge codiert werden musste, bevor der Algorithmus damit gefüttert wurde. Das Resultat der Resynthese - rückübersetzt in musikalische Notation - war in der Tat verblüffend: ein fortwährendes Hin- und Herspringen zwischen den einzelnen Sätzen der Suite, ohne Rücksicht auf motivisch-thematische und metrische Sinneinheiten. Dass dabei aber die harmonischen Zusammenhänge gewahrt blieben, verlieh dem Stück ein beunruhigendes Moment von scheinhafter Logizität. So verwandelte sich Bachs Cellosuite in ein gefährliches Labyrinth abgründiger Zusammenhänge, das die Erwartung des Hörers permanent in die Irre führt und ihn ständig zu einer Neubewertung des Gehörten herausfordert.

Karlheinz Essl, Computer Aided Composition; in: Distel No. 46/47 "Mensch Maschine" (Bozen 1991), Neudruck in: herbst-ton, hrsg. von der IGNM Österreich (Wien 1991)

Florian Cramer, Exe.cut[up]able statements. Poetische Kalküle und Phantasmen des selbstausführenden Texts (Wilhelm Fink: München 2011), S. 191

Er zijn momenteel over gans de wereld bij de 900 CD-uitvoering van de cellosuites van Bach! Allen via het internet verkrijgbaar. Het is ontstellend en dramatisch daarbij vast te stellen dat enkel een handvol uitvoeringen een daadwerkelijke artistieke en commerciële erkenning krijgen en dat het overgrote deel van de andere interpretaties schijnbaar een “imitatio” willen zijn van de gangbare erkende interpretatiemodellen. In deze voortdurende cultus van interpretatiekopie toont zich de dreiging van de  'verstening' van de muziekcultuur. Naar de woorden van  semioticus Roland Barthes tot “La mort de l’auteur” –  niet alleen de componist maar ook de uitvoerder.  Tegenover de muzikale eenheidsworst van de ontelbare uitvoeringen van Bach’s  cellosuites stelt zich de post-moderne 'wraak' van de onbevangen 21ste eeuwse componist/uitvoerder.

In zijn beroemde essay “La mort de l’auteur” merkt semioticus Roland Barthes op, dat  de geschiedenis van de muziek (als beoefening, niet als kunst) parallel loopt met die van de tekst. “Er is een tijd geweest dat er tal van actieve amateurs waren (althans binnen een bepaalde klasse), toen er tussen ‘spelen’ en ‘luisteren’ weinig verschil bestond.” Daarna zag men achtereenvolgens twee nieuwe figuren verschijnen: allereerst die van de vertolker, aan wie het bourgeoispubliek het spelen overliet (ofschoon het zelf nog een beetje kon spelen - kortom de geschiedenis van de piano), vervolgens die van de (passieve) liefhebber die naar muziek luistert zonder zelf te kunnen spelen (de grammofoonplaat heeft in feite de piano vervangen). Tegenwoordig heeft de post-moderne muziekcultuur de rol van de “vertolker” radicaal veranderd; van hem wordt gevraagd in zekere zin de co-auteur te worden van de partituur die hij eerder “speelt” dan voltooit. De tekst is in zekere zin een partituur van een nieuwe soort: hij vraagt van de lezer (interpreet) een daadwerkelijke medewerking.  Dat is de grote verandering, want nu wordt de vraag: wie voert het werk uit?

Volgens de Oostenrijkse componist Karlheinz Essl zou alleen een “deconstructie van de tekst van binnenuit” kunnen leiden tot een daadwerkelijke en unieke herbeleving.  Een interessante uitdaging. De tekst van de 1ste  cellosuite is hier aan een door hem geschreven computer analysemodel onderworpen,  “opengebroken” en vervolgens door nieuwe semantische regels terug aan elkaar geregen – als tekstscherven opnieuw aan elkaar gelast.  Dit breken beoogt  een breken van de “luistergewoontes”.  Het resultaat is een nieuwe “open” Bach tekst die zich op tal van manieren kan laten lezen en opent tegelijk de oren voor een “andere” ervaring van de grote historische muzikale iconen.  De tekst (partituur) en de manier waarop wij hem verlangen te horen worden vanuit dit perspectief radicaal veranderd, waarbij het niet gaat om een passieve consumptie van de tekst, maar om, een actief meespelen.  In dit meespelen klinken muzikale herinneringen en connotaties door: “Spelen” moet hier worden opgevat in de ruimste zin van het woord: de tekst zelf speelt en de lezer (interpreet) speelt twee keer: hij speelt de tekst zoals je een spel speelt, hij zoekt een praktijk die hem reproduceert; maar om te voorkomen dat die praktijk enkel neerkomt op een passieve, interne mimesis is de tekst dus geen vaststaand gegeven meer maar wordt hij  een brontekst en aanzet voor ontelbare lezingen. De vraag of het hierbij om een muzikale beeldenstorm gaat laat zich echter onbeantwoord. Essl ziet het eerder als een pretentieloos maar respectvol “spelen met het verleden”, en houdt zich als hedendaags componist vér weg van het discours over historische of hedendaagse interpretatie.

Arne Deforce, Bach et La mort de l’auteur. Bedenkingen bij Karlheinz Essl's BWV 1007a; in: Program note for a solo concert of Arne Deforce (Gent Handelsbeurs, 12.12.2002)

Score

Excerpt from Karlheinz Essl's BWV 1007a (1986)
© 1986 by Karlheinz Essl

The score of BWV 1007a can be downloaded from Music Austria Sheet Music Store.

Videos

Literature

• Karlheinz Essl, Computer Aided Composition
  in: Distel No. 46/47 "Mensch Maschine" (Bozen 1991)

• Arne Deforce, Bach et La mort de l’auteur. Bedenkingen bij Karlheinz Essl's BWV 1007a
  in: Program note for a solo concert of Arne Deforce (Gent Handelsbeurs, 12.12.2002)

• Eileen Schreiber, Algorithmische Komposition im Schaffen Karlheinz Essls. Skype-Interview mit Karlheinz Essl am 14.08.2012

Updated: 1 May 2021